Militant leider met kameleontische geest

Hoe heet Oliver Stone zonder levendig camerawerk en dwingende spanningsopbouw? Precies, Richard Attenborough. En hoe heet Richard Attenborough als je zijn pompeuze geschiedsversimpeling zwarte roots geeft? Geen idee? Dan moet je 'Malcolm X' maar eens gaan zien. Want het antwoord luidt: Spike Lee.

Lee, die tijdens de produktie van Malcolm X al rondtetterde hoe controversieel zijn pamflet over de vermoorde zwarte leider wel niet zou worden, levert met 'Malcolm X' een overgebudgetteerd Hollywood-drama vol JFK-hagiografie en Cry Freedom-pretenties af, dat zijn doel - promotie van het Zwarte Bewustzijn middels X's charisma - volstrekt voorbij schiet.

Het aura van Malcolm X is de laatste tijd veel in de ether geweest. Niet alleen vanwege deze verfilming van diens autobiografie, maar ook vanwege de 'slow motion riot' stemming rondom crack en politie-optredens à la Rodney King. De Amerikaanse zwarte gemeenschap kookt, en hunkert tevens vol weemoed naar haar vermoorde leiders. En niet naar een pacifist als King (veel te soft voor de huidige bende-jeugd), maar naar de leider die blanken duivels noemde. Naar de militante Malcolm X.

Malcolm werd als Malcolm Little geboren in 1927 in Omaha, Nebraska geboren en groeide op in pleeggezinnen in een milieu waar racisme vanzelfsprekend was. Via een baantje bij de spoorwegen kwam hij in New York terecht, dook daar de onderwereld in, raakte in de nesten als streethustler en draaide vervolgens de bak in.

Daar kwam hij tot inkeer. Hij bekeerde zich tot de Islam en na zijn vrijlating wendde hij de ijzeren discipline van deze doctrine aan als inspiratie- en krachtbron om het Zwarte Bewustzijn te prediken. Met overweldigend succes. Met zoveel succes dat sekteleider leider Elijah Muhammed, X' geestelijke vader, zich uiteindelijk tegen hem keert.

Lee heeft er in cinematografisch opzicht alles aan gedaan om Malcolm Little's uitstraling larger than life te maken; hij blies hem op in 70-millimeterbeelden en verbeeldde zijn macht in groteske mise-en-scènes. Meer dan drie uur lang. Toch komt Lee's X (een goede rol van Denzel Washington) niet bepaald over als een charismatisch leider - eerder als een beïnvloedbare, instabiele geest.

Eerst een cynische dief, dan een dogmatische bekeerling, dan een dogmatische demagoog, en pas na een bedevaartsreis een normaal mens met gezonde inzichten. Geen leider, maar een kameleon. De ironie wil zelfs dat hij vooral als zondaar boeit: als brutale, geestige oplichter is Malcolm Little kostelijk.

Hoe dan ook, Lee's Malcolm X inspireert geen moment om diens politieke overtuigingen eens nader af te gaan tasten. De enige echte reden waaron 'Malcolm X' toch een uniek fenomeen is, is vanwege Lee's uitgekiende marketing. Spike Lee heeft zich een volbloed mediamanipulator betoond en is daar met recht apetrots op: "If I had titties, I'd be in the number one spot over Madonna."